Van hulpeloos wezentje naar sociaal en emotioneel gezond
In onze vroege kindertijd zijn we als mens volledig aangewezen op anderen die ons verzorgen, voeden en beschermen. Daarnaast is de psychische en emotionele begeleiding en ondersteuning minstens net zo belangrijk. Aangezien we het hebben over abstracte en complexe processen, waarvan de gevolgen pas later zichtbaar zijn, wil ik het in dit artikel verder verhelderen. We beginnen bij hoe (gebrek aan) empathie en afstemming op een kind resulteert in (on)veilige hechting en neurologische (dis)functie. Lees verder in dit artikel over hoe (on)veilige hechting zich vertaald in het beeld of programma dat we uiteindelijk verkrijgen van onszelf, anderen en de wereld.
Empathie en afstemming is een voorwaarde voor gezonde hechting
Empathie verwijst naar het vermogen om de gevoelens, emoties, gedachten en perspectieven van anderen te begrijpen en mee te voelen. Het houdt in dat je jezelf kunt inleven in de situatie van iemand anders, waardoor je beter kunt begrijpen hoe die persoon zich voelt en waarom. Het stelt je in staat om jezelf in de schoenen van anderen te plaatsen en hun emoties te herkennen en respecteren, zelfs als je zelf niet in dezelfde situatie verkeert. Empathie is een belangrijke sociale vaardigheid die helpt bij het opbouwen van relaties, effectieve communicatie en het tonen van zorg voor anderen.
Empathie is een voornamelijk innerlijk proces, waarbij afstemming (engels: attunement) gaat over wat er aan de buitenkant gebeurd en bij de persoon waarop wordt afgestemd, zoals een baby. Indien goed afgestemd zal er bij de baby een gevoel van verbondenheid en veiligheid ontstaan, wat je ziet aan gelach.
Hoe empathie en afstemming leidt tot gezonde neurologische ontwikkeling
De gebieden van de hersencortex die verantwoordelijk zijn voor aandacht en zelfregulatie ontwikkelen zich als reactie op de emotionele interactie met de zorgende persoon, zoals moeder, vader, oma et cetera. (Voor gemak gebruik ik in het vervolg alleen het woord moeder.) Omdat de vorming van de hersenverbindingen van de baby worden beïnvloed door de emotionele toestand van de moeder, is het logisch (en aangetoond) dat psychische en neurologische ziektebeelden (ADHD, depressie, angststoornissen et cetera) mede ontstaan door stress dat voortkomt uit bijvoorbeeld emotionele verwaarlozing. De emotionele toestand en eventuele gebrekkige afstemming op het kind veroorzaken verstoringen in de elektrische en chemische in de kwetsbare kinderhersenen en daardoor vormen ze abnormaal of blijft normale groei achter.
Een baby leest gevaar en veiligheid via emotionele signalen
Baby’s zijn nog niet in staat om de betekenis van woorden te ontcijferen, maar ontvangen wel de signalen van moeder die puur emotioneel zijn. Ze zijn gericht op haar blik, haar stemtoon en haar lichaamstaal, die allemaal haar onbewuste interne emotionele toestand weerspiegelen. Alles wat de emotionele veiligheid van de moeder bedreigt, kan de ontwikkeling verstoren van de systemen in de hersenen van de zuigeling die emoties reguleren en aandacht toewijzen. Binnen enkele minuten na de geboorte stimuleren de geuren van de moeder het vertakken van miljoenen zenuwcellen in de hersenen van de pasgeborene. Een baby van zes dagen oud kan al de geur van zijn moeder onderscheiden van die van andere vrouwen.
Later worden visuele signalen die geassocieerd zijn met emoties minstens net zo belangrijk. Tussen twee en zeven weken zal de zuigeling zich richten op het gezicht van de moeder in plaats van op dat van een vreemdeling, en ook boven dat van de vader, tenzij de vader de hoofdverzorger is. Bij zeventien weken volgt de blik van de baby de ogen van de moeder nauwkeuriger dan haar mond bewegingen, waarbij de baby zich concentreert op wat “het zichtbare deel van het centrale zenuwstelsel van de moeder” wordt genoemd. Het rechterbrein van de zuigeling leest het rechterbrein van de moeder tijdens intense oogcontact.
Oogcontact als verbindende brug
De ogen communiceren op overtuigende wijze de onbewuste emotionele toestanden van de moeder: Een persoon gebruikt de pupilgrootte van een ander als een bron van informatie over diens gevoelens of houding; dit proces vindt meestal onbewust plaats. Verwijdde pupillen komen voor in plezierige toestanden en zijn een indicator van interesse. Experimenten hebben aangetoond dat de pupillen van vrouwen verwijden als reactie op een foto van een baby. Het belangrijkste is dat het bekijken van vergrootte verwijde pupillen ook grotere pupillen opwekt bij de waarnemer.
Vrijwel iedereen heeft wel eens ervaren dat er plotseling intense fysiologische en psychologische verschuivingen plaatsvinden bij het uitwisselen van blikken met een andere persoon; zulke verschuivingen kunnen uiterst plezierig of onaangenaam zijn. Hoe de ene persoon naar de andere kijkt, kan de elektrische hersenpatronen van de ander veranderen, zoals geregistreerd door EEG’s. De pasgeborene is zeer vatbaar voor dergelijke invloeden, met een direct effect op de rijping van hersenstructuren.
Depressies bij moeder verbonden aan negatieve gevolgen bij baby
De effecten van moederlijke gemoedstoestanden op de hersenactiviteit van baby’s werd aangetoond in een onderzoek aan de Universiteit van Washington, Seattle. Positieve emoties gaan gepaard met verhoogde elektrische activiteit in de linkerhersenhelft. Het is bekend dat depressie bij volwassenen geassocieerd wordt met verminderde elektrische activiteit in de linkerhersenhelft.
Met dit in gedachten vergeleek de studie in Seattle de hersenactiviteit via EEG’s van twee groepen zuigelingen: een groep waarvan de moeders symptomen van postpartumdepressie vertoonden, en een andere groep waarvan de moeders dat niet deden. Tijdens speelse interacties met de moeders die bedoeld waren om positieve emotie op te roepen, meldden de onderzoekers, dat bij de baby’s van niet-depressieve moeders grotere activatie in de linkerfrontale hersenhelft vertoonden in vergelijking met de rechter. De zuigelingen van depressieve moeders toonden geen verschil in hersenhelft activatie, wat betekent dat de activiteit in de linkerhersenhelft die men zou verwachten bij positieve, vreugdevolle uitwisselingen tussen zuigeling en moeder niet plaatsvond – ondanks de beste inspanningen door de moeders.
Naast EEG-veranderingen vertonen zuigelingen van depressieve moeders ook meer geïrriteerdheid en verminderde positieve emotie.
Doorslaggevend is de afstemming en niet zozeer blijheid of vriendelijkheid
Hoe belangrijk een nauwe, moment-tot-moment verbinding tussen moeder en zuigeling kan zijn, werd geïllustreerd door een slim opgezet onderzoek, bekend als het “dubbele tv-experiment”, waarin zuigelingen en moeders via een afgesloten televisiesysteem met elkaar contact hadden. In aparte kamers observeerden de zuigelingen en moeders elkaar en communiceerden ze via een “live feed”, door middel van gebaren, geluiden, glimlachen, gezichtsuitdrukkingen. De zuigelingen waren blij tijdens deze fase van het experiment.
Toen de zuigelingen onbewust de ‘blije reacties van de moeder die een minuut eerder waren opgenomen opnieuw te zien kregen, raakten ze net zo diep van streek waren als de baby’s die het klassieke ‘vlakke gezicht’ (still-face) experiment ondergingen, schrijft kinderpsychiater Daniel J. Siegel van UCLA. Daarbij gaven de moeders geen emotionele gezichtsreactie, op de poging van hun baby’s om contact te maken.
Waarom waren de zuigelingen van streek ondanks het zicht op de blije en vriendelijke gezichten van hun moeders? Omdat blij en vriendelijk zijn niet genoeg is. Wat ze nodig hadden, waren signalen dat de moeder zich afstemt op, reageert op en deelneemt aan hun mentale toestanden van moment tot moment. Dat alles ontbrak in de directe videoweergave, waarbij zuigelingen hun moeder’s gezicht zagen dat niet reageerde op de boodschappen die zij, de baby’s, uitstuurden.
